Trong những khóa tu, khi vào trình pháp các thiền sinh thường cảm thấy xấu hổ vì thấy rằng mình đã không có chánh niệm trong các giờ thiền tập. Họ có cảm tưởng như mình bị tuột xuống núi và không biết bao giờ mới leo lên lại được! Đôi khi, họ không chắc là mình có nên tiếp tục chăng vì đã bị sụt lùi quá xa. Nhưng thật ra thì không có một khoảng cách nào để đi đến chánh niệm, hoặc thương yêu, hoặc từ bi cả! Chúng ta chỉ cần đơn giản ý thức rằng những đức tính ấy bao giờ cũng có mặt ngay lúc này, trong mỗi giây phút ta tỉnh thức.

Trong sự thực tập của tôi, có một hình ảnh đức Phật dùng để ví dụ đã giúp tôi rất nhiều. Đức Phật nói: “Tâm ta thu thập đầy những đức tính như chánh niệm, từ bi, trong mỗi giây mỗi phút – cũng giống như một thùng nước được làm đầy bởi từng giọt nước một.” Khi nghe hình ảnh ấy, tôi thấy rõ hai khuynh hướng có mặt trong tâm ta: Một khuynh hướng là đứng cạnh bên thùng nước, ta lạc trong mơ mộng, tưởng đến niềm vui sướng biết bao khi thùng được đầy nước. Và khi lạc trong mộng tưởng về một ngày mai giác ngộ huy hoàng ấy, ta quên tiếp tục nhỏ thêm vào đó một giọt nước kế tiếp! Khuynh hướng thứ hai là đứng cạnh bên thùng nước, ta thất vọng vì nó còn cạn quá, buồn nản không biết khi nào mới được đầy. Và cũng thế, ta đứng đấy trong thất vọng, mà quên nhỏ thêm một giọt nước vào trong giây phút này, bằng chánh niệm.

Không những chúng ta chỉ bị kẹt vào hai khuynh hướng ấy thôi, mà đôi khi ta còn hay bỏ thì giờ nhìn sang thùng nước của người khác để so sánh xem mình hay dở đến đâu. Thùng của họ đầy hơn của ta không? Hay là cạn hơn? Họ đang làm gì bên đó? Thật ra những việc ấy rất vô ích và còn dễ bị sai lạc nữa! Trước hết, những gì chúng ta thấy bên ngoài chỉ là sự phóng chiếu, tưởng tượng của ta về kinh nghiệm của người khác. Thật ra, “thùng nước” đâu có được làm đầy bằng sự thu thập những kinh nghiệm đặc biệt! Nó được làm đầy bằng những giây phút chánh niệm, những giây phút từ bi. Điều quan trọng không phải là những gì xảy ra cho một người, mà là do phản ứng của họ đối với việc ấy. Đem kinh nghiệm ra so sánh với nhau, điều đó không liên quan gì đến việc nhận diện được mức độ tuệ giác, từ bi hoặc chánh niệm của kẻ khác.

Tự so sánh mình với người khác, hoặc ngay cả với quan niệm của mình về tiến bộ, sẽ đưa đến việc đối tượng hóa những đức tính như chánh niệm và từ bi. Ta biến chúng thành những vật mình cần phải đạt được nếu muốn trở thành người tốt. Khi ta đối tượng hóa một người nào hoặc một đức tính nào, ta sẽ nghĩ đến đối tượng ấy như là những gì mình có hoặc không có. Và việc đó sẽ tạo nên một không gian, một khoảng cách giữa ta và đối tượng ấy. Một khi đã có sự cách biệt thì chắc chắn sẽ có một nỗi lo sợ bị mất mát, và rồi ta lại kẹt vào vòng lẩn quẩn của sự vướng mắc và lo âu.

Chánh niệm và tâm từ không phải là những cái mà ta có thể có hoặc là không có. Vì có bao giờ ta có thể đánh mất chúng được đâu? Chúng ta có thể không nhận thấy những đức tính ấy trong tim mình, nhưng ngay bây giờ và ở đây ta có thể tiếp xúc với chúng ngay, nếu ta muốn. Không cần phải có một sự tranh đấu nào, một sự thay đổi nào để khôi phục lại chúng. Trong mỗi giây mỗi phút, cho dù bất cứ việc gì đang xảy ra, ta vẫn có thể có chánh niệm và tâm từ. Chỉ trong một khoảnh khắc, tâm ta có thể quay trở về và tiếp xúc được với chúng ngay. Sự tu tập là nhận thức được rằng chánh niệm có thể có mặt bất cứ lúc nào và ở đâu. Và chiếc thùng của ta sẽ được tràn đầy nhờ từng giọt nước một.

NGUYỄN MINH TIẾN